دربارۀ مستند «ژاک دومورگان» ساختۀ فرشاد اکتسابی: رعایت استانداردها

این یادداشت همزمان با برگزاری جشنواره سینما حقیقت سال 93 برای سایت ویژۀ این جشنواره نوشته شد.
*
*
تقسیم بندی انواع مستندهای حاضر در هر جشنوارۀ رقابتی یا حتی برنامه های نمایش فیلم ها در قالب «هفتۀ مستند» و غیره، معمولاً و به طور طبیعی بر مبنای طول زمانی فیلم ها صورت می پذیرد. چون اگر بخواهیم مستندها را بر پایۀ ساختارشان از هم جدا کنیم و در دسته های مختلف بگذاریم، این کار می تواند ده ها نوع دسته بندی داشته باشد. تفکیک «مستند گزارشی» یا اطلاع رسان از سایر قالب ها، یکی از ساده ترین این تقسیم بندی هاست که البته به غیر از اتکا به ساختار و قالبی که اثر دارد، ضمناً بخشی از «اهداف» اصلی و عمدۀ ساخت آن را هم بر ما مشخص می کند. مستندهای گزارشی که البته می توان در بررسی های تاریخی و تحلیلی، عناوین معادل بسیاری برایشان یافت، از ابتدا به هدف ارائۀ اطلاعاتی تاریخی، سیاسی، علمی یا غیره به بیننده، طراحی و ساخته می شوند و در نهایت اگر بتوانند با اتکا به ابعاد تکنیکی و جذابیت های عینی، آن وقایع و اطلاعاتی که مبنای پژوهش هایشان بوده را به درستی به تماشاگر منتقل کنند و او را پای شنیدن و دیدن این وقایع بنشانند، به حداقل دستاوردهای مطلوب خود که البته می تواند در مواردی، حداکثرش هم باشد، رسیده اند.
فیلم «ژاک دومورگان» ساختۀ سی و چند دقیقه ای فرشاد اکتسابی، یکی از همان مواردی است که ذکرش رفت: هم ابتدایی ترین و هم نهایی ترین دستاوردی که در نظر راهبران این پروژه بوده، رسیدن به محمل و قالبی برای ارائۀ اطلاعات تاریخی کافی و کامل دربارۀ باستان شناسی به اسم ژاک دومورگان و کوشش ها و تأثیرات او در مسیر کشف بقایای تمدن باستانی منطقۀ شوش در خوزستان ایران است. البته اگر بخواهیم ساختار بصری فیلم را هم در کنار این هدف اساسی که عموماً به خلق مستند گزارشی می انجامد، در نظر بگیریم، می توان گفت این مستندی بازسازی شده به شمار می رود؛ چون تصاویر فراوانی از زمان قاجار و دوران حضور ژاک دومورگان فرانسوی در ایران آن عهد را با بازیگران و هنروران متعدد، بازسازی می کند و از این طریق، در کنار اطلاعاتی که از طریق گفتار متن در اختیار بیننده می گذارد، می کوشد «فضا»ی آن دوران و لباس ها و ابزار حفاری و عمارت ها و غیره را هم به بیننده نشان دهد.
اما دلیل این که در آغاز همان تعبیر «مستند گزارشی» را در وصف «ژاک دومورگان» به کار گرفتم، این است که تصاویر البته پرزحمت بازسازی شدۀ آن، به روایت اطلاعات محوری که از زبان خود مورگان (با صدای ناصر طهماسب) یا راوی سوم شخص فیلم (با صدای داود نماینده) می شنویم، چیزی نمی افزاید و حتی از آن دست هم نیست که بگوییم به جای افزودن اطلاعاتی به مخاطب، برای او فضاسازی حسی می کند. بیشتر می توان گفت این تصاویر، به منزلۀ «ملازم» گفتار متن فیلم هستند و در واقع، شأن نزول شان آن است که تصویرهایی برای این که صدایی بر روی آنها نریشن بگوید، در کار باشند. حتی در بساری موارد مانند صحنۀ یافتن کوزۀ حاوی جواهرات یا ورود دومورگان به دربار قجر، تصاویر به عنصری می مانند برای تکرار آن چه در گفتار متن به تفصیل بازگو شده؛ و حتی جزییات تکنیکی مانند کار نور و موسیقی نیز گویا فقط عواملی تزئینی برای بیشتر و بهتر شنیده شدن گفتار متن به شمار می روند.
این گونه است که گمان می کنم همان هدف شرح گزارش گونه ای از گوشه ای از تاریخ ثبت آثار باستانی ایران در دل تمدن شوش، می تواند غایت تأثیرات این فیلم باشد. بدیهی است که برای یک یا حتی چند نوبت پخش تلویزیونی و ارائۀ این اطلاعات به مردمی که رمق و کششی برای مطالعۀ پیشینۀ باستانی میهن خود ندارند، فیلم متناسبی است. اما مشکل از همان توقعاتی برمی آید که زمینۀ شکل گیری جشنواره ای همچون سینماحقیقت است: نیاز به فراتر رفتن فیلم ها از آن چه «رعایت الگوهای استاندارد» نام دارد؛ و بعدتر، دستیابی به آن چه می تواند «خلاقیت» نام گیرد. فیلم ژاک دومورگان برخلاف شیوه های خود ژاک دومورگان در دوران فعالیت و اکتشافاتش در ایران، چندان ابداع گرانه و خلاقانه به نظر نمی رسد و چه در چیدمان مصاحبه ها، چه در روند خطی روایت ورود و فعالیت های مورگان و چه در بازسازی تصاویر قدیمی، همان مسیری را می پیماید که به عنوان قالب استاندارد، به ذهن هر کسی- چه سازنده و چه بیننده- می رسد.